Udzielenie przez zależną spółkę z o.o. poręczenia na wekslu wystawionym przez członka zarządu dominującej spółki z o.o. wymaga zgody zgromadzenia wspólników spółki dominującej (art. 15 § 2 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych, Dz.U. 2000 Nr 94, poz. 1037, ze zm. – dalej jako k.s.h).
Jedna ze spółek wystąpiła przeciwko bankowi o ustalenie nieważności poręczenia wekslowego, które zostało udzielone w imieniu powódki na wekslu in blanco na zabezpieczenie spłaty pożyczki udzielonej przez poprzednika prawnego pozwanego banku. Uzasadniając żądanie pozwu, spółka wskazała, że jeden z wystawców przedmiotowego weksla (i jednocześnie pożyczkobiorca) pełnił w tym czasie funkcję prezesa zarządu spółki dominującej wobec spółki powodowej. Według powódki, w takim przypadku powinien znaleźć zastosowanie art. 15 § 2 k.s.h, a zatem udzielenie poręczenia wekslowego bez zgody zgromadzenia wspólników spółki dominującej było nieważne (art. 17 § 1 w zw. z art. 15 § 2 k.s.h).
Sąd Okręgowy, rozpatrujący sprawę w I instancji, oddalił powództwo. Uznał, że okoliczności faktyczne sprawy nie stanowią podstawy dla zastosowania art. 15 § 2 k.s.h, odnoszącego się wyłącznie do enumeratywnie wskazanych w nim umów, zawieranych przez spółkę zależną bezpośrednio z piastunem w spółce dominującej. Tylko dla tej kategorii umów konieczne jest uzyskanie zgody zgromadzenia wspólników spółki dominującej na ich zawarcie pod rygorem zastosowania skutków prawnych określonych przez art. 17 § 1 k.s.h. Natomiast poza zakresem zastosowania art. 15 § 2 k.s.h pozostają umowy zawierane przez spółkę zależną „na rzecz” członka zarządu spółki dominującej.
Rozpatrując apelację powódki od wyroku I instancji, Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości co do wykładni art. 15 § 2 k.s.h i przedstawił Sądowi Najwyższemu następujące zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia: „Czy zawarcie przez spółkę zależną umowy poręczenia wekslowego wymienionej w art. 15 § 1 k.s.h na rzecz członka zarządu spółki dominującej wymaga zgody zgromadzenia wspólników spółki dominującej?”.
Zwrócił przy tym uwagę, że na tle aktualnego orzecznictwa sądowego nie budzi zastrzeżeń stwierdzenie, że art. 15 § 1 k.s.h obejmuje swoją hipotezą udzielenie przez spółkę poręczenia na wekslu wystawionym przez członka jej zarządu. Pogląd taki znajduje swoje uzasadnienie w wynikach wykładni literalnej art. 15 § 1 k.s.h. Jednak o ile w art. 15 § 1 k.s.h jednoznacznie wskazuje się, że przepis ten dotyczy umów zawieranych przez spółkę „na rzecz” jej funkcjonariusza to takiego odwołania brak w treści art. 15 § 2 k.s.h. Oznacza to, że w relacji spółka zależna – funkcjonariusz spółki dominującej uzyskanie zgody zgromadzenia wspólników jest wymagane jedynie dla zawarcia określonych kategorii umów (bezpośrednio) z piastunem lub w jego imieniu. Zdaniem SA możliwa jest też wykładnia, która ze względów celowościowych pozwala na przyjęcie, że zawarte w art. 15 § 2 k.s.h odwołanie do umów z art. 15 § 1 k.s.h oznacza, iż wymóg uzyskania zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia) dotyczy wszystkich enumeratywnie wskazanych umów oraz umów podobnych, które nie tylko są zawierane przez spółkę zależną z funkcjonariuszem spółki dominującej, ale również umów zawieranych przez spółkę zależną „na rzecz” tych podmiotów. Samo powołanie się na brak literalnego powtórzenia w treści § 2 art. 15 k.s.h sformułowania „albo na rzecz którejkolwiek z tych osób” nie pozwala na czynienie ostatecznych wniosków interpretacyjnych, gdyż te w sposób oczywisty pomijałyby funkcję tej regulacji. Intencją ustawodawcy było stworzenie mechanizmu zapobiegającego nadużywaniu przez funkcjonariuszy spółek przypisanych im kompetencji do zarządzania i reprezentowania spółki. Ten cel jest w równym stopniu aktualny dla relacji: spółka – jej funkcjonariusz, jak i dla relacji: spółka zależna – funkcjonariusz spółki dominującej. W związku z tym tożsamo należy postrzegać zakres czynności spółki wymagających uzyskania zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia).
Dokonując wykładni art. 15 k.s.h, SN wskazał w uchwale z dnia 24 stycznia 2020 r. (sygn. akt III CZP 52/19) na cel tego przepisu, którym jest zapewnienie ochrony spółki przed ewentualnymi nadużyciami wynikłymi z działań jej funkcjonariuszy (członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, prokurenta, likwidatora spółki). Na skutek przyznanych im kompetencji (prowadzenie spraw spółki i udział w aktach reprezentacji) mogą oni tak kształtować działania spółki, aby te sprowadzały się do preferowania ich partykularnego interesu kosztem interesu spółki. Stąd też w art. 15 k.s.h dla zabezpieczenia interesu spółki włącza się wspólników (zgromadzenie wspólników, walne zgromadzenie) w mechanizm decydowania o zawieraniu przez spółkę określonych kategorii umów z funkcjonariuszami. Należy przyjmować, że przewidziany przez ten przepis mechanizm ochronny powinien mieć zastosowanie do każdej umowy zawieranej przez spółkę, która zakłada korzyść dla funkcjonariusza spółki. W związku z tym każda umowa spółki zawierana „z” lub „na rzecz” funkcjonariusza i przynosząca mu korzyść powinna uzyskać zgodę zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia) dla swojej ważności.
Uwzględniając powyższe założenia, SN opowiadał się w dotychczasowym orzecznictwie za decydującym znaczeniem wykładni funkcjonalnej przy określeniu merytorycznego znaczenia art. 15 § 1 k.s.h (wyroki SN: z 7.3.2017 r., II CSK 349/16 oraz z 13.12.2018 r., V CSK 598/17, ).
Sąd Najwyższy wskazał także, że pomimo wskazania w art. 15 § 1 k.s.h, iż wymaganie zgody zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia dotyczy ogólnie określonej umowy poręczenia, zarówno w piśmiennictwie, jak i w orzecznictwie nie budzi wątpliwości, iż zakresem tego przepisu objęte jest także udzielenie przez spółkę poręczenia wekslowego (wyrok SN z 5.2.2009 r., I CSK 297/08, ). Przepis ten należy bowiem odnosić do wszystkich form poręczenia, w tym poręczenia wekslowego, którego źródłem jest także umowa, a sama funkcja tego poręczenia jest tożsama z funkcją poręczenia cywilnego.
Podobne podejście należy zdaniem SN zastosować przy określaniu hipotezy art. 15 § 2 k.s.h. Skoro cel mechanizmu ochronnego z art. 15 § 1 k.s.h realizuje się w odniesieniu umów zawieranych przez spółkę na rzecz jej funkcjonariusza, to również na tle art. 15 § 2 k.s.h w odniesieniu do tożsamych umów powinien powstawać obowiązek uzyskania zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia) spółki dominującej.
Przy wykładni art. 15 § 2 k.s.h zasadnicze znaczenie należy przyznać zatem ocenie funkcjonalnej, zwłaszcza że uwzględnienie wyłącznie dyrektyw wykładni językowej nie pozwala na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków interpretacyjnych. Z jednej strony można uznać, że wskazanie w § 1 umów zawieranych „na rzecz” określonych osób i jego brak w § 2 tego samego artykułu może oznaczać dążenie do węższego określenia zakresu przedmiotowego stosowania tego przepisu. Z drugiej, z zawartego w art. 15 § 2 k.s.h odwołania do § 1 wyrażającego się zwrotem: „Zawarcie przez spółkę zależną umowy wymienionej w § 1…” może prowadzić do wniosku, że ustawodawca w ten sposób dąży do tożsamego ujęcia zakresu przedmiotowego obu przepisów.
Uwzględnienie jedynie dyrektyw wykładni językowej mogłoby ponadto prowadzić do rażąco niesprawiedliwych lub irracjonalnych konsekwencji. Wyłączenie „umów na rzecz” z zakresu art. 15 § 2 k.s.h w swej istocie oznaczałoby stworzenie „wyłomu” w mechanizmie ochronnym wyznaczanym przez art. 15 k.s.h. Poprzez zawieranie umów „na rzecz” funkcjonariusze mogliby obchodzić statuowane w art. 15 k.s.h wymogi uzyskania zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia) na uzyskanie korzyści ze strony spółki przy wykorzystaniu relacji umownych. Na przykład w sytuacji, gdy zgromadzenie wspólników (walne zgromadzenie) w trybie określonym w art. 15 § 1 k.s.h odmówiło zawarcia przez spółkę umowy na rzecz funkcjonariusza, ten mógłby, wykorzystując zależność w ramach struktury holdingowej, bez żadnych ograniczeń zawrzeć umowę na jego korzyść ze spółką zależną.
Sąd Najwyższy wskazał także, że brak jest argumentów funkcjonalnych, które uzasadniałyby różnicowanie przez ustawodawcę umów zawieranych przez spółkę na rzecz jej funkcjonariusza z umowami zawieranymi przez spółkę zależną na rzecz funkcjonariusza spółki dominującej. Eksponowanie elementów funkcjonalnych przy wykładni art. 15 § 2 k.s.h pozwala przy tym na zachowanie spójności przy podejściu interpretacyjnym do art. 15 k.s.h (biorąc pod uwagę dotychczasową funkcjonalną wykładnię art. 15 § 1 k.s.h w orzecznictwie SN).
W konsekwencji zasadne jest zdaniem SN szerokie postrzeganie zakresu hipotezy art. 15 § 2 k.s.h i przyjęcie, że dla ważności udzielonego przez spółkę zależną poręczenia na wekslu in blanco wystawionym przez członka zarządu spółki dominującej niezbędne jest uzyskanie stosownej zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia) spółki dominującej (art. 15 § 2 w zw. z art. 17 § 1 i 2 k.s.h).
Dotychczasowe wypowiedzi SN dotyczące art. 15 k.s.h ogniskowały się wokół wykładni pojęcia „innych podobnych [do umowy kredytu, pożyczki, poręczenia] umów”. Za objęte hipotezą art. 15 k.s.h uznane zostały m.in.: umowa o przejęcie długu, umowa z dłużnikiem o zwolnienie go z obowiązku świadczenia, umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, umowa gwarancji (wyrok SN z 7.3.2017 r., II CSK 349/16, ). Istotne wątpliwości wzbudził jednak pogląd SN, zgodnie z którym „inna podobna umowa” to nie tyle umowa, której kształt normatywny zbliżony jest przynajmniej do jednej z umów wymienionych w art. 15 k.s.h, lecz umowa, której zawarcie umożliwia, w równie łatwy sposób jak w przypadku umowy pożyczki, kredytu lub poręczenia ukształtowanie przewidzianych w niej świadczeń w taki sposób, że funkcjonariusz spółki wymieniony w tym przepisie, uzyskuje niczym nieuzasadnioną korzyść kosztem spółki, co doprowadziło SN do wniosku, że umowę sprzedaży prawa użytkowania wieczystego gruntu i własności wzniesionych na nim budynków zawartą między spółką kapitałową i jej prokurentem jako kupującym, w której znacznie zaniżono cenę sprzedaży, należy uznać za „inną podobną umowę” (uchwała SN z 22.10.2010 r., III CZP 69/10, ). Jak wskazuje się w literaturze, stanowisko to stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa obrotu, gdyż potencjalnie każdy typ umowy może zostać objęty zakresem zastosowania art. 15 k.s.h, jeżeli tylko funkcjonariusz spółki otrzymał na jej podstawie „(nieuzasadnioną) korzyść kosztem spółki” (A. Opalski, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych. Tom III A. Spółka akcyjna. Komentarz do art. 301–392, Warszawa 2016, uwagi do art. 15, nb. 8). Objęcie zakresem zastosowania art. 15 k.s.h poręczenia wekslowego nie budzi jednak większych wątpliwości w orzecznictwie i doktrynie prawa handlowego (wyrok SN z 5.2.2009 r., I CSK 297/08, ; A. Opalski, tamże, nb. 6 oraz powołani przez niego autorzy).
Również w opisywanej uchwale, tym razem w odniesieniu do art. 15 § 2 k.s.h, SN dokonał rozszerzającej wykładni przesłanek jego zastosowania, rozstrzygając tym samym istniejący w doktrynie prawa handlowego spór co do zastosowania tego przepisu w odniesieniu do umów zawieranych przez spółkę zależną „na rzecz” funkcjonariusza spółki dominującej (przeciwko takiej możliwości opowiedział się D. Kupryjańczyk [w:] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2020, uwagi do art. 15, nb. 9). Sąd Najwyższy opowiedział się za dominującym w literaturze poglądem, który przy wykładni art. 15 § 2 k.s.h przyznaje prymat wykładni funkcjonalnej, obejmując hipotezą tego przepisu także umowy zawierane przez spółkę zależną „na rzecz” funkcjonariusza spółki dominującej.
Przy ocenie zastosowania art. 15 § 2 k.s.h w danym przypadku należy ponadto uwzględnić, że w doktrynie prawa spółek został wyrażony pogląd, zgodnie z którym tak samo należy oceniać zawarcie przez spółkę umowy pożyczki z podmiotem mającym status funkcjonariusza danej spółki, jak i zawarcie takiej umowy np. z jednoosobową spółką z o.o., której udziały należą w całości do tego funkcjonariusza (A. Szajkowski, M. Tarska [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański et. al., Kodeks spółek handlowych. Komentarz do art. 1–150 k.s.h. Tom I, Warszawa 2012, uwagi do art. 15, nb. 9). Wątpliwości budzi przy tym kwestia zastosowania art. 15 § 2 k.s.h do spółek osobowych (A. Opalski, ibidem, nb. 15).
Na marginesie rozważań dotyczących zakresu zastosowania art. 15 § 2 k.s.h warto także zwrócić uwagę, że w przypadku udzielenia poręczenia wekslowego z naruszeniem tego przepisu zastosowanie znajdzie art. 8 Prawa wekslowego, stanowiący, że osoba, która podpisała weksel jako przedstawiciel innej osoby, nie będąc umocowana do działania w jej imieniu (w tym przypadku prezes zarządu spółki zależnej), sama odpowiada wekslowo (wyrok SN z 5.2.2009 r., I CSK 297/08, ).
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. 2000 Nr 94, poz. 1037, ze zm.), art. 15 § 1, art. 15 § 2, art. 17 § 1, art. 17 § 2,
- Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. 1936 Nr 37, poz. 282, ze zm.), art. 8.
Ostatnie artykuły eksperckie:
Transakcje trójstronne – uproszczona procedura
